Gatunki diagnostyczne (diagnostic species)

• Drzewa i krzewy (trees and shrubs):
  Quercus petraea [A] (St; Dm) 42,4 (41,9); Sorbus torminalis [A] 22,1 (39,4); Rosa canina agg. [B] (St) 35,9 (48,1); Quercus petraea [B] (St) 32,6 (37,8); Pyrus communis agg. [B] 27,6; Euonymus verrucosus [B] 24,1; Sorbus torminalis [B] 24,0 (37,2); Rubus saxatilis [B] (St) 22,9; Cytisus ruthenicus [B] 21,1; Prunus spinosa [B] 20,3; Crataegus monogyna s. l. [B] (St) 19,0;
• Warstwa zielna (herb layer):
  Trifolium alpestre (St) 62,7; Serratula tinctoria (St) 56,9; Galium boreale (St) 56,3; Hylotelephium maximum (St) 56,0 (49,3); Potentilla alba (St) 55,1; Stachys officinalis (St) 54,4; Carex montana (St) 49,8; Ranunculus polyanthemos (St) 48,4; Silene nutans (St) 47,1 (49,8); Peucedanum oreoselinum (St) 47,1; Genista tinctoria (St) 47,1 (49,5); Silene viscaria 45,7 (42,6); Lathyrus niger (St) 45,5 (37,3); Campanula persicifolia (St) 44,7; Melampyrum nemorosum (St) 44,3 (32,0); Melittis melissophyllum (St) 44,2; Polygonatum odoratum (St) 44,1; Anthericum ramosum 43,8; Geranium sanguineum 41,7; Convallaria majalis (St; Dm) 40,5 (31,4); Veronica chamaedrys (St) 39,6; Clinopodium vulgare (St) 37,4; Peucedanum cervaria 36,7; Hypericum montanum (St) 36,4; Astragalus glycyphyllos (St) 36,4; Vincetoxicum hirundinaria (St) 36,3 (38,9); Campanula glomerata 35,8; Poa angustifolia 35,5; Festuca ovina agg. (St) 35,5; Hypericum perforatum (St) 34,6; Vicia cassubica 34,5; Pulmonaria angustifolia 34,1; Brachypodium pinnatum (St; Dm) 33,9 (32,1); Fragaria vesca (St) 33,8; Veronica officinalis (St) 33,7 (30,0); Digitalis grandiflora (St) 33,3 (49,2); Galium mollugo (St) 32,3; Achillea millefolium (St) 31,7; Succisa pratensis 31,0; Viola riviniana (St) 30,3; Pimpinella saxifraga (St) 29,4; Linaria vulgaris 29,2 (33,2); Galium intermedium (St) 28,5 (35,9); Euphorbia cyparissias (St) 27,7; Festuca heterophylla 27,3; Hieracium sabaudum (St) 27,2 (38,2); Hieracium umbellatum 26,8; Viola canina 25,8; Primula veris 25,5; Potentilla erecta 25,3; Scorzonera humilis 24,8; Filipendula vulgaris24,8; Melica nutans (St; Dm) 24,5; Agrimonia eupatoria 24,4; Festuca amethystina 24,2; Galium verum 24,0; Euphorbia angulata 23,9; Trifolium medium 23,7; Thalictrum minus 23,5; Solidago virgaurea s. l. (St) 23,5; Knautia arvensis 22,6; Koeleria grandis 22,3; Asperula tinctoria 21,9; Lilium martagon (St) 21,9; Anthoxanthum odoratum (St) 21,6; Calamagrostis arundinacea (St; Dm) 21,2; Ajuga reptans (St) 21,1; Selinum carvifolia 21,0; Melampyrum pratense (St) 21,0; Laserpitium prutenicum 21,0; Trifolium montanum 20,8; Origanum vulgare 20,7; Veronica spicata 20,6; Securigera varia 20,1; Lathyrus sylvestris 19,9; Trifolium rubens 19,5; Silene vulgaris 19,3; Festuca rubra s. l. 19,2; Poa nemoralis (St; Dm) 19,1; Agrostis capillaris 18,3; Phleum phleoides 18,1; Cephalanthera longifolia (reg.) (35,8);
• Warstwa mszysto-porostowa (moss and lichen layer):
  nie stwierdzono;

Gatunki stałe (constant species)

• Drzewa i krzewy (trees and shrubs):
  Pinus sylvestris [A] 37; Quercus petraea [A] (Dg; Dm) 65; Quercus robur [A] (Dm) 47; Carpinus betulus [B] 43; Corylus avellana [B] (Dm) 45; Crataegus monogyna s. l. [B] (Dg) 29; Frangula alnus [B] 43; Juniperus communis [B] 34; Quercus petraea [B] (Dg) 56; Quercus robur [B] 40; Rosa canina agg. [B] (Dg) 29; Rubus saxatilis [B] (Dg) 32; Sorbus aucuparia [B] 54; Tilia cordata [B] 27;
• Warstwa zielna (herb layer):
  Convallaria majalis (Dg; Dm) 77; Veronica chamaedrys (Dg) 71; Campanula persicifolia (Dg) 67; Fragaria vesca (Dg) 67; Melica nutans (Dg; Dm) 65; Polygonatum odoratum (Dg) 59; Poa nemoralis (Dg; Dm) 57; Festuca ovina agg. (Dg) 55; Clinopodium vulgare (Dg) 53; Calamagrostis arundinacea (Dg; Dm) 53; Veronica officinalis (Dg) 52; Vaccinium myrtillus (Dm) 52; Solidago virgaurea s. l. (Dg) 51; Lathyrus niger (Dg) 51; Hieracium murorum 49; Galium mollugo (Dg) 49; Trifolium alpestre (Dg) 48; Stachys officinalis (Dg) 48; Luzula pilosa 46; Hypericum perforatum (Dg) 45; Ajuga reptans (Dg) 45; Anemone nemorosa 42; Hylotelephium maximum (Dg) 41; Melampyrum pratense (Dg) 41; Pteridium aquilinum 40; Viola riviniana (Dg) 39; Melampyrum nemorosum (Dg) 39; Digitalis grandiflora (Dg) 38; Galium boreale (Dg) 38; Galium intermedium (Dg) 38; Maianthemum bifolium 37; Moehringia trinervia 37; Serratula tinctoria (Dg) 37; Vincetoxicum hirundinaria (Dg) 37; Genista tinctoria (Dg) 34; Pimpinella saxifraga (Dg) 34; Melittis melissophyllum (Dg) 33; Potentilla alba (Dg) 33; Achillea millefolium (Dg) 32; Astragalus glycyphyllos (Dg) 32; Silene nutans (Dg) 32; Peucedanum oreoselinum (Dg) 31; Carex montana (Dg) 30; Hieracium sabaudum (Dg) 30; Brachypodium pinnatum (Dg; Dm) 29; Lilium martagon (Dg) 29; Carex digitata 28; Euphorbia cyparissias (Dg) 28; Hepatica nobilis 28; Hieracium lachenalii 28; Anthoxanthum odoratum (Dg) 27; Hypericum montanum (Dg) 26; Lathyrus vernus 26; Ranunculus polyanthemos (Dg) 26;
• Warstwa mszysto-porostowa (moss and lichen layer):
  Polytrichastrum formosum 28; Pleurozium schreberi 27; Atrichum undulatum 26;

Gatunki dominujące (dominant species)

• Drzewa i krzewy (trees and shrubs):
  Quercus petraea [A] (Dg; St) 59; Quercus robur [A] (St) 37; Corylus avellana [B] (St) 6;
• Warstwa zielna (herb layer):
  Convallaria majalis (Dg; St) 10; Melica nutans (Dg; St) 7; Poa nemoralis (Dg; St) 7; Brachypodium pinnatum (Dg; St) 4; Calamagrostis arundinacea (Dg; St) 4; Vaccinium myrtillus (St) 3;
• Warstwa mszysto-porostowa (moss and lichen layer):
  nie stwierdzono.

Widok ogólny siedliska 91I0 (fot. Zygmunt Kącki)

Ogólna charakterystyka i zróżnicowanie

Priorytetowe siedlisko 91I0 obejmuje bardzo bogate gatunkowo lasy dębowe występujące w miejscach o dużym nasłonecznieniu i silnie nagrzewających się glebach wykształconych na stokach i zboczach oraz na terenach płaskich. W obrębie siedliska wyróżnione są w Polsce trzy podtypy: świetlista dąbrowa 91I0-1, podgórska ciepłolubna dąbrowa brekiniowa 91I0-2 oraz kserotermiczna dąbrowa z dębem omszonym 91I0-3. Na Dolnym Śląsku występują podtypy 91I0-1 i 91I0-2 (drugi z wyróżnionych podtypów znany jest tylko z Sudetów i ich Przedgórza). Zbiorowiska leśne wchodzące w skład tego siedliska są w Polsce dobrze udokumentowane. Charakterystykę przeprowadzono na podstawie 347 zdjęć fitosocjologicznych, z których 128 pochodzi z Dolnego Śląska. Siedlisko nie zostało stwierdzone na Opolszczyźnie.

Klasyfikacja fitosocjologiczna

• Klasa: Quercetea pubescentis Doing Kraft ex Scamoni et Passarge 1959
  • Rząd: Quercetalia pubescenti-petraeae Klika 1933
    • Związek: Quercion petraeae Issler 1931
      • Zespoły:
        
        
        • Potentillo albae-Quercetum petraeae Libbert 1933 (świetlista dąbrowa) – podtyp 91I0-1 (incl. zbiorowisko Galium verum-Quercus petraea)
        • Melico pictae-Quercetum roboris (Mikyška 1944) Klika 1957 (ciepłolubne dąbrowy z trzęślicą) – podtyp 91I0-2
        • Sorbo torminalis-Quercetum Svoboda ex Blažková 1962 (podgórska ciepłolubna dąbrowa brekiniowa) – podtyp 91I0-2
    • Związek: Quercion pubescenti-petraeae Br.-Bl. 1932
      • Zespół: Quercetum pubescenti-petraeae Imchenetzky 1926 (dąbrowa z dębem omszonym) – podtyp 91I0-3
        
        

Struktura i skład gatunkowy

Ciepłolubne dąbrowy są najbogatszym w gatunki leśnym siedliskiem przyrodniczym Natura 2000 w Polsce. Średnia liczba taksonów stwierdzanych w zdjęciach fitosocjologicznych wynosi 50 (ryc. 13.1). Drzewostan budowany jest głównie przez dąb bezszypułkowy Quercus petraea, nieco rzadziej zastępuje go dąb szypułkowy Q. robur. W domieszce może pojawiać się także sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Specyficznym gatunkiem diagnostycznym w drzewostanie jest jarząb brekinia Sorbus torminalis – gatunek rzadki, występujący tylko na Dolnym Śląsku. Warstwa krzewów ma umiarkowane pokrycie (ryc. 13.1), ale budują ją liczne gatunki. Oprócz podrostu dębów, podszyt najczęściej tworzą: jarząb pospolity Sorbus aucuparia, grab zwyczajny Carpinus betulus, leszczyna pospolita Corylus avellana i kruszyna pospolita Frangula alnus. W warstwie krzewów istotną wartość diagnostyczną mają także: róża dzika Rosa canina, jarząb brekinia Sorbus torminalis, malina kamionka Rubus saxatilis, szczodrzeniec ruski Cytisus ruthenicus oraz trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus. Warstwa zielna osiąga wysokie pokrycie i jest bardzo bogata w gatunki. Występują tu rośliny ciepłolubne, składniki okrajków, łąk, muraw i wrzosowisk, a także gatunki acidofilne wywodzące się z borów lub kwaśnych dąbrów. Najczęściej w warstwie zielnej występują: konwalia majowa Convallaria majalis, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, poziomka pospolita Fragaria vesca, perłówka zwisła Melica nutans i kokoryczka wonna Polygonatum odoratum. Siedlisko posiada wiele gatunków diagnostycznych, a rolę tę pełnią rośliny termofilne przechodzące z muraw kserotermicznych lub łąk zmiennowilgotnych, do których należą: koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre, sierpik barwierski Serratula tinctoria, rozchodnik wielki Hylotelephium maximum, pięciornik biały Potentilla alba, bukwica zwyczajna Stachys officinalis, przytulia północna Galium boreale, lepnica zwisła Silene nutans i janowiec barwierski Genista tinctoria. Warstwa mszysto-porostowa nie odgrywa istotnej roli przy identyfikacji siedliska. Jej pokrycie nie jest duże, a liczba budujących ją gatunków niewielka.

Ryc. 13.1. Bogactwo gatunkowe i pokrycie warstw w ciepłolubnych dąbrowach. Wyjaśnienia patrz tab. 1. (Species richness and total cover of vegetation layers in Euro-Siberian steppic woods with Quercus spp. Abbreviations are presented in table 1.)

Rozmieszczenie i warunki siedliskowe

Siedlisko obejmuje zasięgiem głównie pas nizin i wyżyn w środkowej i wschodniej Polsce. Szczególne nagromadzenie stanowisk występuje w Polsce środkowej – na terenie Wysoczyzny Łaskiej, Wzniesienia Łódzkiego, Wysoczyzny Rawskiej oraz w Polsce wschodniej – na terenie Równiny Bialskiej. Na obszarach górskich siedlisko występuje wyłącznie w Sudetach (Pogórze Kaczawskie, Pogórze Wałbrzyskie oraz Przedgórze Sudeckie) (ryc. 13.2). W Polsce północno-zachodniej, w rezerwacie przyrody „Bielinek”, znajduje się jedyne w kraju stanowisko ciepłolubnej dąbrowy z dębem omszonym Quercus pubescens w drzewostanie i wieloma bardzo rzadkimi gatunkami zielnymi typowymi dla lasów południowej Europy. Stanowiska ciepłolubnych dąbrów położone są do ok. 600 m n.p.m. (ryc. 13.2). Zgodnie ze wskaźnikami ekologicznymi Ellenberga w siedlisku panują gatunki preferujące klimat suboceaniczny i stanowiska ciepłe oraz zarówno umiarkowany cień, jak i umiarkowane światło, podłoże najczęściej świeże, umiarkowanie zasadowe i umiarkowanie zasobne w składniki odżywcze (ryc. 13.3).

Ryc. 13.2. Występowanie ciepłolubnych dąbrów A) w Polsce; B) na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie na tle obszarów SOO i makroregionów fizyczno-geograficznych; C) w gradiencie wysokości (Distribution of Euro-Siberian steppic woods with Quercus spp. A) in Poland; B) in Lower and Opole Silesia; C) on the background of physical-geographical division of Poland; D) along altitudinal gradient)

Ryc. 13.3. Charakterystyka siedliskowa ciepłolubnych dąbrów. Wyjaśnienia patrz tab. 1. (Habitat characteristics of Euro-Siberian steppic woods with Quercus spp. Abbreviations are presented in table 1.)

Gospodarka leśna

Ciepłolubne dąbrowy są związane z typem siedliskowym lasu mieszanego świeżego (LMśw), lasu świeżego (Lśw) oraz lasu mieszanego wyżynnego świeżego (LMwyżśw), a odpowiadają im drzewostany z dębem szypułkowym Quercus robur lub dębem bezszypułkowym Q. petraea. W odnowieniu drzewostanów można stosować rębnię stopniową gniazdową udoskonaloną (IVd). Ze względu na dużą rolę biocenotyczną siedliska zawsze należy pozostawić fragmenty starodrzewu i unikać odnowienia sosną zwyczajną Pinus sylvestris. Obserwowany skład drzewostanów siedliska wskazuje, że w przypadku lasów gospodarczych należy w składzie docelowym przede wszystkim zawsze uwzględniać dominację dębów na poziomie 60–80% (tab. 13).

Zagrożenia i ochrona

Ciepłolubne dąbrowy mają szeroki zasięg występowania, jednak są to lasy silnie zagrożone. Ich specyficzna struktura po części jest wynikiem historycznej działalności człowieka w lasach, stąd utrzymanie jej może wymagać określonych działań zaradczych. Ze wzglądu na to, że w fitocenozach ważną rolę strukturalną odgrywają gatunki światłolubne i ciepłolubne, zagrożeniem dla siedliska jest wzrost zwarcia drzewostanu, a przede wszystkim wzrost pokrycia warstwy krzewów. Korzystne warunki świetlne mogą się kształtować w wyniku działalności roślinożernych ssaków leśnych, jednak w celu utrzymania specyficznego składu gatunkowego może być konieczna ochrona czynna – usuwanie podrostu i podszytu powodujących zacienienie dna lasu oraz,w razie konieczności, rozluźnianie drzewostanu. W składzie gatunkowym występują rośliny ubogich i kwaśnych siedlisk, więc niekorzystna dla fitocenoz jest także eutrofizacja podłoża. Nie zaleca się pozostawiania znacznej ilości murszejącego drewna, z wyjątkiem dużych kłód lub pniaków. Najcenniejsze fragmenty ciepłolubnych dąbrów należy wyłączyć z funkcji produkcyjnych i prowadzić w nich tylko zabiegi ochronne, konieczne dla utrzymania właściwego stanu zachowania.

Wśród gatunków diagnostycznych siedliska występują rzadkie rośliny objęte ochroną ścisłą: kostrzewa ametystowa Festuca amethystina, lilia złotogłów Lilium martagon oraz gatunki objęte ochroną częściową: miodownik melisowaty Melittis melissophyllum i naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora. W warstwie drzew ściśle chronionym gatunkiem diagnostycznym jest jarząb brekinia Sorbus torminalis.